Како искомерцијализираниот Запад Свети Никола го замени со Дедо Мраз

Во многу земји од светот символ за символ на Нова Година традиционално е сметан токму Дедо Мраз. Секој народ си го нарекувал по свое. Финците Јолу Пуки, Хрватите Деда Мраз, Турците Ноел Баба, Французите Пер Ноел, а Грците, пак воопшто не го споменуваат, туку за личност која им носи подароци и секакви добра во Новата Година го сметаат Св. Василиј Велики.

Иако се чини дека овој добар старец со бело снежна брада постоел отсекогаш, сепак тој станал символ на новогодишните празници пред само околу 200 години. Изгледот на Дедо Мраз се создавал постепено и секој народ во него внесувал по нешто свое, но негови задолжителни атрибути биле белите мустаќи и брада, ракавиците и торбата со подароци.

Денес тешко е да се најде човек што не знае кој е Дедо Мраз. Ликот на моќниот и дарежлив старец со црвен капут во сфаќањето на современите луѓе нераскинливо е поврзан со Божикните подароци, елки, со празничната атмосфера и радост.

Исто така, на многумина денес им е јасно дека зад тој лик од бајките има потполно реален прототип – Светиот Николај Мирликиски, епископот Ликиски и на градот Мир, којшто живеел во IV век. Особената почит кон Св. Николај во Германија започнала да се создава уште во VI век, во Рим во VIII, а потоа, во Средниот век, и во другите земји на Европа се востановил добриот обичај: на денот на Св. Николај да им се дарува на децата подароци, следејќи го неговиот пример. Култот на Св. Николај бил многу распространет во Холандија. Во тоа нема ништо чудно, бидејќи Холандија секогаш била приморска земја, а Св. Николај се смета за заштитник и покровител на морнарите. Вечерта спроти празникот посветен на Светиот, на децата им се раздавале подароци: дрвениот чевел го полнеле со овошје и слатки.

Но еве незгода: по само нецели три недели веќе настапувало Рождеството Христово со својата исто толку голема традиција на подароци. Имено, Мудреците Му принеле на Христа злато, темјан и смирна на дар. Затоа со тек на време тие две традиции на подарување се споиле во едно и станале непроменливо својство на Божикниот празник. А, Св. Николај се претворил во добар волшебник, којшто им дарува на децата подароци и им ги исполнува нивните најскриени желби. За тоа како се случила оваа чудна трансформација на изгледот на овој познат христијански Светител, ќе се обидеме да раскажеме.

Во времето на Реформацијата култот на Светиите во протестантските земји ослабел и речиси исчезнал. Само во Холандија сѐ уште се празнувал денот на Св. Николај или Sinterklaas, како што го нарекуваат таму. Тој обичај со традиционалните подароци за деца, холандските емигранти го донеле во Њу Амстердам – како што некогаш се нарекувал Њујорк. Токму овде холандскиот Sinterklaas станува Санта Клаус (Santa Claus). Ова американизирано име на Светијата со тек на време станало познато во цел свет. А тоа се случило вака:

Во 1822 година, спроти празникот Рождество, професорот по источна и грчка литература при Колумбискиот Универзитет (подоцна и професор во Њујоршката семинарија), пасторот Клемент Кларк Мур им составил на своите шест деца бајка во стихови, во којашто главна улога играл Санта Клаус (никаде и никогаш претходно Св. Николај не бил прикажан како некоја личност од бајките). Во таа малечка поетска приказна Санта Клаус се појавува во ноќта пред Рождество и со огромна торба на плеќите се спушта по оџакот во домот за да раздаде подароци за дечињата. Тој бил прикажан во вид на некако весел и жизнорадосен стар вилењак, со издаден стомак и со пура. Децата на пасторот во тој херој веднаш го препознале својот љубимец – слугата и помошникот на Мур, дебелиот и весел Холанѓанец. Но во стиховите на нивниот татко, тој се појавил пред нив во капут со бела брада и црвен нос. Санта Клаус кај Мур патувал на санка со 8 елени, а за неговото приближување сведочело крцкањето на санката и мелодичниот звук на ѕвончињата, врзани на вратовите на елените.

Клемент Мур немал намера да ја објави својата бајка. Задоволен од восхитот и радоста на семејството, тој го положил ракописот во своето биро и веќе не спомнал за него. Но, еден од другарите на Мур, без негово знаење ја испратил оваа приказна до весникот Sentinel, во малиот американски град Трој, држава Њујорк. Овој Божикен расказ на Мур бил испечатен во 1823 година, спроти Божик и успехот бил зачудувачки. Сите весници и магазини се натпреварувале да го отпечатат расказот, а наскоро се појавиле и одделни негови изданија. Така Клемент Мур, без да сака, станал класика на американската литература, а Санта Клаус влегол во секојдневниот живот на милиони американци.

Првото, општо познато уметничко изображение на Санта Клаус, било создадено во 1862 година од страна на карикатуристот Томас Наст. Следните 24 години тој редовно го цртал него на кориците на популарниот магазин Harper’s Weekly. Сепак, Санта на Томас Наст покажал еден суштински недостаток: тој бил црно-бел. Црвениот капут на овој дебел старец од бајките му го подарил во 1885 година Луј Пранг. Тој ја пренел во Америка Викторијанската традиција на Божикни честитки во техника на литографија во боја. Така, Санта Клаус наместо крзното што му го нацртал Наст, добил јарко црвен капут. Најпосле во 1930 година американската компанија Кока Кола смислила итар рекламен трик, за нејзините производи да не се забораваат ни лете, ни зиме – уметникот од Чикаго Хедон Сантблом, го нацртал Санта Клаус во црвено белите бои на Кока Кола. Притоа одново, како и во случај со слугата на пасторот Мур, прототип за изгледот на Санта на Кока Кола бил еден потполно реален човек – другарот и сосед на уметникот Лу Прентис, со кого тој и заеднички го нацртал за денес сите познатиот старец во црвено-бел крзнен капут. Така се родил современиот изглед на Санта Клаус.

За Божиќните празници денес во толерантните западни општества Христос воопшто не се ни споменува (наводно тоа може многу да ги повреди претставниците на другите вероисповеди, атеистите или сатанистите). Затоа, таму Рождеството не е празнување на раѓањето на Спасителот на светот, туку време на распродажби, подароци под елката и одмор од работа. На тој празник Санта Клаус е професионален аниматор кој ја забавува публиката, раздавајќи подароци и фотографирајќи се за спомен. Дедо Мраз, така популарен и кај нас, во малку што се разликува од својот западен колега. На Нова Година тој исто така оди по становите, претпријатијата и канцелариите, чита песни, пее, се фотографира, нуди пијалаци и припејд подароци.

Каква е врската на овие весели дебелковци со црвен капут и брада од вата, со празникот на Рождество Христово? Никаква. Денес Дедо Мраз е само еден помошен реквизит на потрошувачкото општество чијашто задача е да ја стимулира продажбата. Психолозите одамна го забележале тој феномен: дури и оние што немаат врска со Христијанството, за време на Божикните празници покажуваат празнично настроение и спремност да им подаруваат подароци на најблиските. За Божикните распродажби, трговските гиганти и трговски мрежи на САД и Европа, го постигнуваат најголемиот дел од својата годишна заработка.

Во сета таа празнична еуфорија има една тажна околност: во многубројните метаморфози на митскиот Санта, ликот на Светителот Николај Мирликиски постепено се замаглувал, бледнеел и најпосле скоро потполно исчезнал, така што да ги најдеме неговите црти во денешната личност на Кока Кола, е практично невозможно.

И не треба ни да се обидуваме. Тие што сакаат да дознаат како вистински изгледал Свети Николај Мирликиски, не треба да ги гледаат обоените изобразби создадени од американските рекламни агенции. Многу полесно и поправилно е за тоа да се појде во било кој православен храм каде што иконата на св. Николај Чудотворец секогаш се наоѓа на почесното место, заедно со изобразбите на Христос и Богородица. Во благиот и сериозен лик на овој Светија нема ништо што барем малку би потсетувало на румениот и црвенонос Санта. Но, сепак, на православните икони изобразен е оној истиот вистински Св. Николај, вистинскиот Санта Клаус (кај нас преведено како Дедо Мраз) кого што западниот свет денес, речиси во потполност го заборавил.

Извор: Правмир; Православие; Православие